Quả đồi thấp này có hình con rùa đang bơi ra phía mặt trời mọc. Xung quanh đền là những cánh đồng – nơi được tưới mát bởi dòng sông Hồng và sông Tích huyền thoại. Đền Và là nơi thờ có quy mô lớn nhất trong gần 200 di tích ở vùng xứ Đoài thờ Đức Thánh Tản Viên Sơn – một trong tứ bất tử của người Việt (cùng Chử Đồng Tử, Thánh Gióng, Mẫu Liễu Hạnh).
Thánh Tản Viên Sơn được ví là vị Đệ Nhất phúc đẳng thần, con rể của Vua Hùng thứ 6, chồng của Công chúa Ngọc Hoa, người đã có công lớn giúp dân đánh thắng giặc nước Thuỷ Tinh bằng những trận thuỷ chiến ác liệt hiện vẫn còn rất nhiều dấu tích ở dải sườn phía đông núi Ba Vì. Ngoài ra, Ngài còn dạy nhân dân tìm cách chống hạn để cứu mùa màng, tìm ra lửa, dạy nhân dân múa hát, đánh cá…
Đền có diện tích 2000m2, nằm trong khuôn viên 8000m2, được xây dựng theo kiểu nội công ngoại quốc, mang đậm bản sắc kiến trúc phương đông. Quần thể đền Và gồm các công trình như: Nghi Môn, lầu Cô Chín, sân Long hoá, Gác Chuông, Gác Trống, Tả - Hữu mạc, Tiền Tế, Thượng Điện, Hậu Cung, Nhà kho, Nhà kiệu. Các hạng mục công trình được sử dụng các loại vật liệu quý như gỗ lim, gạch đá ong, gạch Bát Tràng, ngói mũi ri. Nhiều linh vật quý được trang trí như: bộ tứ linh (long – ly – quy – phượng), tứ quý (tùng – cúc – trúc – mai), hoa sen, hoa lan; các bức trạm bong, trạm nổi cách điệu, thể hiện bàn tay khéo léo, sức sáng tạo của những người thợ, lòng thành kính của muôn triệu người Việt với các bậc Thánh nhân tiên tổ.
Trải qua mấy thế kỷ, đền Và qua 3 lần tu sửa lớn: 1829 (đời Vua Minh Mạng thứ 10) – sửa mang tính chất tu tạo, năm 1902 (đời Vua Thành Thái thứ 14) – sửa chữa mang tính chất đại tạo và năm 1932 (đời Vua Bảo Đại thứ 7) – sửa chữa mang tính chất tu tạo. Hiện trong đền lưu giữ nhiều di vật quý, gồm 18 đạo sắc phong, 18 bức hoành phi, 2 bia đá, 3 chuông đồng, 4 biển gỗ, 5 bản thần tích, 47 câu đối được viết trên vách, cột, trên gỗ và trong ngọc phả, 6 pho tượng cổ.
Lễ hội ở đền diễn ra từ ngày 14 đến ngày 17 tháng Giêng âm lịch, Cứ 3 năm 1 lần – năm âm lịch (Tý – Ngọ – Mão – Dậu), chính quyền địa phương và nhân dân hai vùng: Sơn Tây – Vĩnh Tường (Vĩnh Phúc) mở hội chính, có rất đông nhân dân của 8 làng, khu phố tham gia. Lễ hội đền Và được coi là lễ hội vùng lớn nhất. Ngày rước kiệu Thánh qua sông Hồng, mọi người nhất là người già và trẻ nhỏ ở những nơi đoàn rước đi qua thường chui qua kiệu để lấy phước cầu may; các đình trên đường rước lập đàn nghênh lễ; các gia chủ cũng chuẩn bị mâm lễ trước cửa để nghênh đón.
Di tích lịch sử văn hoá đền Và đã được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia vào năm 1964. Đền Và cùng với Thành cổ Sơn Tây, quần thể di tích Làng cổ ở Đường Lâm đã trở thành điểm đến hấp dẫn du khách trong và ngoài nước khi về thăm vùng đất Sơn Tây – trung tâm của xứ Đoài xưa nói riêng và một nét văn hóa đặc sắc của Thủ đô Hà Nội ngàn năm văn hiến nói chung.
